Iseljavanje Srba sa Kosova i Metohije 60-ih godina dvadesetog veka

Glavni razlozi za masovno iseljavanje Srba sa Kosova i Metohije nakon Brionskog plenuma 1966. godine bili su ugrožena bezbednost i otpuštanje sa posla. Tokom jula i avgusta 1966. godine Ministarstvo spoljnih poslova Albanije je u više navrata dobilo informacije da je u toku politički i bezbednosno motivisano iseljavanje Srba sa Kosova, a u septembru 1966. godine ono je o tome obavestilo i Envera Hodžu.[1] U poverljivom izveštaju o situaciji na Kosovu i Metohiji od 28. februara 1967. godine dostavljenom partijskom vrhu Albanije navedeno je: „Nastavlja se sa otpuštanjima Srba i Crnogoraca i zapošljavanjem Albanaca na njihova mesta. U ovom pravcu deluje Fadilj Hodža“.[2] Petar Stambolić i Dragi Stamenković su u razgovoru sa Brozom 20. marta 1967. godine skrenuli pažnju na to da se pod izgovorom „popravljanja nacionalne strukture“ Srbi otpuštaju sa posla i da se pojavio problem odlaska srpskih i crnogorskih kadrova iz pokrajine.[3]

Prizren, zima 1964. godine

Ministar spoljnih poslova Albanije Nesti Nase je 3. januara 1968. godine obavestio Centralni komitet Partije rada Albanije da pokrajinske vlasti na Kosovu rade na iseljavanju srpskih kadrova sa Kosova, kako bi Albanci mogli da zauzmu što više pozicija u državnoj administraciji i preduzećima. U istom izveštaju navedena je pojava masovnog iseljavanja Srba iz pokrajine: „Poslednjih meseci šezdeset srpskih porodica iz Peći, uglavnom seljaka i intelektualaca, odselilo se u Srbiju, a u Prištini svakodnevno nailazimo na seljane Srbe koji prodaju kuće i zemlju i odlaze u Srbiju“.[4]

Broz je pažljivim prećutkivanjem ovog problema i sprečavanjem da on postane tema partijskih plenuma dao odlučujući doprinos njegovoj eskalaciji

Tokom 1968. godine partijski vrh Srbije je obavešten da je 215 stručnjaka napustilo kombinat „Trepča“, mahom Srba i Crnogoraca i da se radilo o ljudima koji su bili nosioci proizvodnog programa. Istragom je utvrđeno da su oni napustili posao jer su bili izloženi nacionalno motivisanom šikaniranju, fizičkim nasrtajima Albanaca, pretnjama pištoljem, sabotiranjem posla, a neki su dobijali i preteća pisma da „nauče albanski jezik ili da se sele“.[5] Po priznanju Predsedništva SSRN Kosova 1969. godine, praksa otpuštanja Srba sa posla i politički pritisak doveli su do toga da je „određen broj stručnih kadrova napustio radne kolektive i odselio se van Pokrajine“.[6]

Na Četrnaestoj sednici CK Saveza komunista Srbije 1968. godine Dobrica Ćosić je poručio da se u Srbiji „raširilo uverenje o osećanju ugroženosti kod Srba i Crnogoraca, o pritiscima za iseljavanje, o sistematskom potiskivanju sa rukovodećih mesta Srba i Crnogoraca, o težnjama stručnjaka da napuste Kosovo i Metohiju“ i pozvao da se ove tvrdnje provere i da to bude predmet odgovorne rasprave na Centralnom komitetu SKS.[7] Istoričar Jovan Marjanović je zamerio albanskim komunistima što se bave perifernim pitanjima, dok se ignoriše pojava „da se zbog teške nacionalne atmosfere sa Kosova i Metohije povlači deo starosedalačkog srpskog i crnogorskog življa, naročito inteligencije“.[8] Ostali srpski komunisti na sednici su oštro osudili izlaganja Ćosića i Marjanovića. Katarina Patrnogić i Dušan Mugoša su tvrdnju da postoji iseljavanje pripisali „delovanju nacionalističkih i reakcionarnih snaga u Srbiji“. Patrnogić je optužila Ćosića i Marjanovića da „lažu“ i potom saopštila „statističke podatke“ prema kojima se sa Kosova i Metohije godišnje iseljavalo 9.000 Albanaca i svega 1.000 Srba i Crnogoraca. [9] U narednom periodu konstatovanje iseljavanja Srba i Crnogoraca sa Kosova i Metohije proglašavano je za „srpsku nacionalističku propagandu“.

Fadilj Hodža i Tito

Razmere iseljavanja su postale izražene u različitim sferama ekonomskog, kulturnog i društvenog života pokrajine. U toku 1968/1969. godine prvi put posle rata broj učenika osnovnih škola koji su nastavu pohađali na srpskom jeziku počeo je da se smanjuje, a do smanjenja je došlo i među učenicima koji su na srpskom jeziku pohađali srednje škole u Pokrajini.[10] Pored poljoprivrednika, Kosovo su počeli da napuštaju obrazovani i viđeniji Srbi, lekari i profesori.[11]

Početkom sedamdesetih godina pojedini srpski funkcioneri u pokrajini koji su pokušali da otvore ovaj problem naišli su na snažan otpor albanskih rukovodilaca, i nedostatak podrške ostalih srpskih funkcionera. Prilikom posete Josipa Broza Kosovu 1971. godine, Pavle Jovićević je na sastanku političkog aktiva Saveza komunista situaciju u Pokrajini označio kao „nikada goru“ od završetka rata. To je potkrepio konkretnim podacima o iseljavanju Srba i Crnogoraca.[12] Cica Patrnogić je optužila Jovićevića da „ne govori istinu“ i da na Kosovu postoje samo prirodne migracije, a da o pritiscima „ne može biti ni reči“. Nakon završetka sastanka političkog aktiva, pokrajinski sekretar za informacije Mile Lazić skrenuo je pažnju prisutnim novinarima da ne pišu o „istupanju Pavla Jovićevića“.[13] Na taj način, pored zabrane pisanja o iseljavanju Srba iz pokrajine, srpskoj štampi je bilo zabranjeno i da prenosi izjave funkcionera koji su spominjali iseljavanje.

Patrijarh German je 1969. u pismu Josipu Brozu naveo da se srpska crkva i vernici u pokrajini suočavaju sa terorom i nasiljem

U Gradskom komitetu Saveza komunista Prištine je 1971. godine došlo do nacionalne podele po pitanju tumačenja migracija. Srpski komunisti su prepoznali ovaj problem i njegove uzroke, dok su albanski komunisti nastavili da insistiraju na ekonomskom karakteru migracija i negiraju političke faktore u ovom procesu. Epilog spora bio je da su Jovo Šotra i Miloš Sekulović, kao pokretači teme iseljavanja Srba i bujanja albanskog šovinizma, izbačeni iz Saveza komunista.[14]

Pošto su u celom periodu socijalističke Jugoslavije trajale nesuglasice oko toga da li je iseljavanje Srba i Crnogoraca sa Kosova predstavljalo „ekonomsko migriranje“, što je bio zvaničan stav SKJ, ili se radilo o političkim migracijama pod pritiskom, SANU je 1985. godine inicirala anketiranje iseljenih lica sa ciljem utvrđivanja karaktera i uzroka migracija. Rukovodilac projekta Marina Blagojević je nakon istraživanja koje je obuhvatalo 500 domaćinstava sa 3418 članova, došla do zaključka da su migracije Srba sa Kosova prve dominantno etničke migracije u socijalističkoj Jugoslaviji. Manje od 25% ispitivanih iseljenika dali su odgovore koji su ukazivali na ekonomski motiv za migracije, dok su odgovori ostalih iseljenika ukazivali da su migracije imale politički, identitetski i nacionalni karakter.[15] Svedočanstva najvećeg broja iseljenih Srba ukazuju da je glavni motiv za iseljavanje sa Kosova i Metohije bio politički pritisak Albanaca, pod okriljem partijsko-državne politike na tom prostoru.[16]

Iako su organi Uprave državne bezbednosti već početkom šezdesetih godina identifikovali slučajeve iseljavanja srpskog stanovništva usled političkog pritiska, preloman momenat za dalji položaj kosovskometohijskih Srba označava Brionski plenum, o čemu svedoče i brojna kazivanja iseljenih Srba: „Odmah posle smenjivanja Rankovića nastao je haos“; „Do Brionskog plenuma je bilo dobro, a posle je počelo razdvajanje“; „Posle smenjivanja Rankovića, Albanci su prosto podivljali“, „Zlo je na Kosovu počelo posle 1966. godine“; „Posle smene 1966. sistematski su smenjivali sa rukovodećih mesta sve Srbe“; „1967–1968. godine menjala se nacionalna struktura rukovodećih ljudi“.[17]

Kampanju koju su pokrenuli organi vlasti ubrzo je prihvatilo lokalno albanskog stanovništvo, što se odrazilo na pogoršanje položaja Srba: „Bilo je veoma opasno i rizično biti Srbin, uvek je postojala opasnost da vas na ulici i bez razloga pretuku“. „Nismo smeli da se šetamo ko ljudi.  Izazivali su svađu na svakom mestu. Kući smo dolazili kad sunce zalazi“. „To se ne može opisati, svakodnevni napadi na Srbe, paljevine, eksplozije po gradu, niko ne sme da sačeka noć van kuće“, „Niko od nas nije bio siguran u svoju fizičku bezbednost“.[18]

Pokrajinsko rukovodstvo, predvođeno Fadiljom Hodžom i Veli Devom, sakrivalo je stvarne razmere bujanja albanskog nacionalizma, a u razgovorima sa jugoslovenskim i srpskim političkim vrhom isticana su „pozitivna društvena kretanja nakon Brionskog plenuma“. Na sastanku u Beogradu 24. oktobra 1968. godine Josip Broz je odao priznanje pokrajinskim rukovodiocima za „suprotstavljanje nacionalizmu, šovinizmu i reakcionarnim snagama“.[19]

Svedočanstva najvećeg broja iseljenih Srba ukazuju da je glavni motiv za iseljavanje sa Kosova i Metohije bio politički pritisak Albanaca, pod okriljem partijsko-državne politike na tom prostoru

Prava atmosfera nacionalnih odnosa u Pokrajini došla je do izražaja 27. novembra 1968. godine sa izbijanjem nasilnih albanskih demonstracija. Jedna grupa iseljenika izdvojila je ove demonstracije kao prekretnicu u bezbednosnom položaju Srba: „Posle demonstracija nije bilo slobode, smeš da se krećeš samo danju“; „Najgore je bilo 1968. u Podujevu, Prištini i Uroševcu. Napadali su devojke i silovali ih“; „Odnosi su se pogoršali od 1968. godine. Albanci su se ponašali kabadahijski, a Srbi svakim danom bivali sve manji. Mi smo se sklanjali i popuštali, nadajući se da ćemo se jednog dana iseliti i tako su deca vaspitavana“.[20] Otežavajuća okolnost za Srbe koji su trpeli teror bila je što policija nije uvek stajala u njihovu zaštitu, a vinovnici terora su najčešće ostajali nekažnjeni. Policija bi nakon slučajeva terora sastavljala zapisnike, ali su prijave najčešće „nestajale“ u fiokama sudija.[21]

Prema podacima Srpske pravoslavne crkve, od 1966. do 1971. godine sa Kosova i Metohije se iselilo oko 35.000 Srba.[22] U istom periodu, Albanci na Kosovu i Metohiji su zabeležili pozitivan migracioni saldo.[23] 

Partijski i državni organi u pokrajini su od početka raspolagali podacima o iseljavanju srpskog stanovništva i odlasku srpskih i crnogorskih kadrova iz Pokrajine, ali su na partijskim sastancima zataškavali ovaj proces i tako omogućili njegov nesmetan nastavak. Članovi CK Saveza komunista Srbije su početkom 1969. godine dobili informacije da je situacija na Kosovu i Metohiji „sve napetija“ i da su kod Srba „povećane težnje i namere za bežanjem i iseljavanjem sa Kosmeta“.[24]

Srpski patrijarh German je 1969. u pismu Josipu Brozu naveo da se srpska crkva i vernici u pokrajini suočavaju sa terorom i nasiljem, koji su intenzivirani prethodne godine. Patrijarh je napomenuo da ranije žalbe Sinoda SPC nadležnim republičkim organima i Saveznom izvršnom veću nisu naišle na adekvatnu reakciju i da nasilje „uzima sve teže oblike“, navodeći da se radi o fizičkim napadima i nanošenju teških telesnih povreda monasima i monahinjama, skrnavljenju nadgrobnih spomenika, uništavanju useva i šuma.[25]

Broz je uputio učtiv odgovor patrijarhu, izrazio svoje žaljenje zbog tih postupaka i poručio da će „učiniti sve da se spreče izgredi i nezakoniti postupci“.[26] Međutim, u Zaključcima sa Osme sednice Predsedništva Saveza komunista Jugoslavije 1970. godine, koja je bila posvećena Kosovu, nijedan od problema koje je patrijarh otvorio u pismu nije bio ni spomenut.[27]

Bez obzira na to što je odlazak Srba i Crnogoraca sa Kosova i Metohije do kraja šezdesetih godina postao očigledan problem, republički i savezni organi odbijali su da ga konstatuju. Otvaranje ove teme je u narednom periodu ostalo u statusu „zakulisne teorije srpskih nacionalista“, a pokušaj Dobrice Ćosića i Jovana Marjanovića da se ova tema otvori u Centralnom komitetu Saveza komunista Srbije osuđen je od svih ostalih članova Centralnog komiteta. Brojna pisma o iseljavanju i žalbe zbog nasilja i egzodusa Srba i Crnogoraca sa Kosova i Metohije stizala su na adresu Josipa Broza, pošto su njihovi autori bili svesni da je Broz imao mogućnost da jednim nastupom u javnosti ili na partijskoj sednici nametne ovo pitanje saveznim, republičkim i pokrajinskim vlastima. Njihova nadanja ostala su uzaludna. Broz je pažljivim prećutkivanjem ovog problema i sprečavanjem da on postane tema partijskih plenuma dao odlučujući doprinos njegovoj eskalaciji. Procesi ugrožavanja bezbednosti Srba i njihovog iseljavanja sa Kosova i Metohije nastavljeni su sedamdesetih i osamdesetih godina, a Savez komunista Jugoslavije je javno konstatovao ovaj problem tek nakon Brozove smrti i demonstracija u Prištini 1981. godine.[28]

Iz knjige: Igor Vukadinović, Autonomija Kosova i Metohije u Srbiji (1945–1969), Beograd: Balkanološki institut, 2021.

Featured image: Crkva Svetog Đorđa u Prizrenu šezdesetih (Wikipedia)

[1] AQSH, 14/APSTR, v. 1966, Sektori i Jashtëm, d. 202.1, Mbi gjendjen politike ne Jugosllabvi, n.a. 14, 38, 40.

[2] AQSH, f. 14, APSTR, v. 1967, d. 267/2, Nga burimet tona inforhemi per Jugosllavine, 28. II 1967, n.a. 2.

[3] AS, Đ-2, CK SKS, k. 7, Centralni komiteta Saveza komunista Srbije: Beleške, informacije, Beleška o razgovoru predsednika Republike Josipa Broza Tita sa drugovima E. Kardeljom, K. Popovićem, M. Todoroviće, D. Radosavljevićem, D. Stamenkovićem i Vladom Popovićem u vezi predstojeće posete Kosovu i Metohiji, vođenim 20. 3. 1967. godine, 9–14.

[4] AQSH, 14, APSTR, v. 1968, DREJTORIA E JASHTME, d. 318.1, n.a. 2.

[5] M. Gatalović, Burna vremena, 282.

[6] AJ, 142 (II), SSRNJ, f. 318, PK SSRN Kosova 1969, Sednica Predsedništva PK SSRN Kosova 5. 12. 1969, 24.

[7] AS, Đ-2, f. 4, Centralni komitet Saveza komunista Srbije – materijali sa plenarnih sednica 1968, Četrnaesta plenarna sednica Centralnog komiteta SKS, održana 29. maja 1968. godine, 97.

[8] Isto, 79.

[9] Isto, 196.

[10] AJ, 319, f. 31, Analiza društvenog plana SAP Kosova 1965-1970. Drugi deo: Ostvareni razvoj obrazovanja i kulture u SAP Kosovu i osnovne projekcije razvoja do 1975. godine, 7; Privredni i društveni razvoj SAP Kosova 1947 – 1972, 125.

[11] M. Đoković, Kosmetski dosije, 14; M. Čupić, Oteta zemlja, 82–84; Boško Bojović, Kosovo i Zapadni Balkan. Pitanje regionalne stabilnosti i evropske bezbednosti, Beograd 2014, 20, 21

[12] Mile Kordić, Oj Kosovo, Beograd 1988, 49, 50.

[13] Prema opisu Kordića, na aktivu niko od brojnih srpskih pokrajinskih funkcionera nije podržao govor Jovićevića o iseljavanju, dok je Katarina Patrnogić dobila snažan aplauz. Nakon aktiva, u Klubu novinara u Prištini, isti srpski funkcioneri su u privatnim razgovorima izražavali divljenje prema Jovićeviću, dok su o Patrnogić govorili „sve najgore“. Videti: M. Kordić, Oj Kosovo,  51.

[14] M. Čupić, Oteta zemlja, 79, 80.

[15] Marina Blagojević, „Iseljavanje Srba sa Kosova: trauma i /ili katarza“, u Srpska strana rata. Trauma i katarza u istorijskom pamćenju, 245.

[16] Isto, 246; Darko Hudelist, Kosovo – bitka bez iluzija, Zagreb 1989, 105–108.

[17] R. Petrović, M. Blagojević, Seobe Srba i Crnogoraca sa Kosova i Metohije. Rezultati ankete sprovedene 1985–1986. godine, 133; M. Đoković, Kosmetski dosije, 10.

[18] R. Petrović, Marina Blagojević, Seobe Srba i Crnogoraca sa Kosova i Metohije, 130; M. Đoković, Kosmetski dosije, 10.

[19] AJ, 837, KPR, II–2/364, Prijem delegacije Pokrajinskog komiteta SK Srbije za Kosovo i Metohiju, Beograd, 24. 10. 1968, Zabeleška o razgovoru predsednika Tita sa članovima delegacije Pokrajinskog komiteta SK Kosmeta, 20.

[20] R. Petrović, Marina Blagojević, Seobe Srba i Crnogoraca sa Kosova i Metohije, 131.

[21] „Koreni kontrarevolucije na Kosovu. Srpska imanja pojeftinjuju“, Zum Reporter, 805, 17. 12. 1981, 40.

[22] Memorandum o Kosovu i Metohiji Svetog arhijerejskog sabora Srpske pravoslavne crkve, 42.

[23] Nacionalni sastav stanovništva SFR Jugoslavije. Podaci po naseljima i opštinama, 11; Demografske promene Kosova u periodu 1948–2006, prir. Kadri Sojeva, Sanije Uka, Priština 2008, 7, 13.

[24] Z. Vuković, Od deformacija SDB do Maspoka i liberalizma, 272.

[25] Dušan Bataković, Kosovo i Metohija. Istorija i ideologija, Beograd 2007, 359, 360.

[26] Isto, 360.

[27] AJ, 507, CK SKJ, Predsedništvo, III/144, Stenografske beleške sa Osme sednice Predsedništva Saveza komunista Jugoslavije, 22. 4. 1970. Zaključci Predsedništva SKJ o aktuelnim, društvenim, ekonomskim i političkim pitanjima razvoja Socijalističke Autonomne Pokrajine Kosovo.

[28] Prema nekim procenama, oko 150.000 Srba se iselilo sa Kosova i Metohije u periodu 1961–1981. Opširnije videti: R. Petrović, Marina Blagojević, Seobe Srba i Crnogoraca sa Kosova i Metohije. Rezultati ankete sprovedene 1985 – 1986. godine, 136–140; A. Dragnich, S. Todorovich, The Saga of Kosovo. Focus on Serbian-Albanian relations, 158; Stevan Pavlowitch, „St Guy’s and the Bastille“, Kosovski zbornik – The Kosovo collection, Sidnej 1989, 117; Izolda Henri, Prikrivanje genocida na Kosovu, ur. Srboljub Miletić, Milan Rubljov Todorović, Gračanica – Beograd 2007, 76.

Igor Vukadinović je naučni saradnik na Balkanološkom institutu SANU. Doktorsku disertaciju na temu „Autonomija Kosova i Metohije u Srbiji (1945–1969)“ odbranio je 2020. na Odeljenju za istoriju Filozofskog fakulteta Univerziteta u Beogradu. Njegovo polje interesovanja su savremena srpska i balkanska istorija, sa posebnim akcentom na komunističku epohu i autonomiju Kosova i Metohije. Za monografiju Autonomija Kosova i Metohije u Srbiji (1945–1969), dobio je nagradu Matice Srpske za istoriju „Ilarion Ruvarac“ za 2021. godinu.

(Stella polare)