„Hrvatski logor ‘Loborgrad’“, crtica organizovanog državnog zločina NDH - prikaz knjige Veljka Đurića Mišine

Prikaz knjige  Veljka Đurića Mišine

Ova knjiga se pojavljuje kao nastavak dosadašnjeg rada na objavljivanju i proučavanju više od 7500 svedočanstava – zapisnika prognanih i izbeglih lica, sveštenika i crkvenih službenika sa teritorije Nezavisne Države Hrvatske (NDH) na prostor okupirane Srbije 1941. i 1942.g. Zapisnici su delo Komesarijata za izbeglice i preseljena lica u Vladi narodnog spasa Milana Nedića[1]  i Komisije o stradanjima Srpske Pravoslavne Crkve (SPC) i srpskog naroda u oblastima Jugoslavije koje su ostale izvan teritorije Srbije i Banata[2] koju je osnovao Sinod SPC u jesen 1941.g.  U izdanju Muzeja žrtava genocida objavljene su do sada tri publikacije na ovu temu: ''Memorandumi Svetog Arhijerejskog Sinoda SPC 1941-1942.godine vojno-upravnim komandantima Srbije'' (Beograd, 2020), ''Jasenovački logor – Saslušanja srpskih izbeglica'' (Beograd, 2021) i ''Akcija Rimokatoličke crkve – Saslušanja srpskih izbeglica'' (Beograd, 2021). Nažalost, interesovanje Muzeja žrtava genocida i Odbora za Jasenovac Svetog arhijerejskog sinoda SPC za dalje objavljivanje ove građe je izostalo, pa je ova knjiga, praktično zbornik svedočenja o logoru Loborgrad (Lobor Grad), izdanje autora. U reči priređivača najavljena su dva zbornika svedočenja srpskih izbeglica, prvi iz Bosne i Hercegovine, drugi iz Srema, Slavonije i Hrvatske. 

Veljko Đurić Mišina svojim delima dokazuje da biti istoričar i intelektualac ne prestaje činom penzionisanja i prestanka radnog odnosa. Biti istoričar i intelektualac znači dosledno, sistematično i objektivno objavljivati istorijske izvore, proučavati ih, istraživati uzroke i nuditi pojašnjenja događaja koji su obeležili potonja vremena. Posebno kada srpska istorijska nauka (država i Crkva) ne rade svoj posao.

Knjiga ima 181 stranu. Reč priređivača i uvodna pojašnjenja o genezi zločina nad Srbima u NDH su na 24 strane, spisak izvora i literature na 4 strane. Konačno tu je 20 izvornih Zapisnika o saslušanju srpskih izbeglica. Knjiga je ilustrovana sa 26 slika, dokumenata i pisama. 

Šta ova knjiga govori o logoru Loborgrad (Lobor Grad)? U pitanju je jedan od tridesetak logora stvorenih u NDH za sprovođenje politike te države prema manjinama i neistomišljenicima, sa ciljem stvaranja čiste nacionalne države

Šta ova knjiga govori o logoru Loborgrad (Lobor Grad)? U pitanju je jedan od tridesetak logora stvorenih u NDH za sprovođenje politike te države prema manjinama i neistomišljenicima, sa ciljem stvaranja čiste nacionalne države. Državna institucija odgovorna za logore zvala se Ravnateljstvo za javni red i sigurnost (RAVSIGUR) i stvoreno je 07.05.1941. zakonskom odredbom[4]. Prvi ravnatelj je Eugen Kvaternik. Logorima se praktično bavila Ustaška nadzorna služba (UNS) i to Treći Ured Ustaške obrane (odbrane) koju je predvodio Mijo Babić a potom od jula 1941.g Vjekoslav Maks Luburić. Prvi logor je osnovan 15.04. 1941.g (''Danica'' kod Koprivnice) a poznati su Kerestinec, Jastrebarsko, Lepoglava, Kruščica kod Travnika, Sisak, Gospić-Jadovno-Pag, sistem logora Jasenovac. Logor Loborgrad je formiran 5.09.1941.g pored istoimenog naselja u Zagorju, oko 70 kilometara severno od Zagreba. Nalazio se u plemićkom dvorcu Keglević, predratnom staračkom domu za oko 200 osoba. Upravu ovoga logora su činili pripadnici nemačke nacionalne manjine a prvi upravnik Karl Heger jefolksdojčer iz Zagreba. Međutim svi zatočenici ovoga logora, ženske osobe jevrejskog i srpskog porekla sa decom, lišene su slobode od strane policijskih i vojnih organa NDH (oružništvo, redarstvo, domobranstvo) koji ih predaju ustaškoj vojnici, a ova upravi logora odnosno lokalnim Nemcima. Deportacije u logor su počele oktobra 1941.g. Prve Jevrejke stižu iz Zagorja, a veliki transport od oko 1300 zarobljenica je poslat iz logora Kruščica kod Travnika. Jevrejke su bile brojnije, a Srpkinja i njihove dece je bilo nešto više od 200 (236[5]). Obzirom da je logor bio prenaseljen, u sobama je bilo smeštano i više od 50 zatočenica. Održavanje higijenskih uslova je bilo teško, pa se javljaju epidemije tifusa i dizenterije. Zbog prenatrpanosti, novembra 1941.g oko 300 Srpkinja većinom iz Bosne, premešta se u pomoćni logor Gornja Rijeka kod Križevaca, nekih 25-30 kilometara istočno, u nadležnosti iste uprave. Tretman uprave logora prema jevrejskim ženama je bio strožiji od tretmana prema Srpkinjama. Od proleća 1942.g počinju deportacije žena i devojaka iz Loborgrada za Staru Gradišku, Zemun, Jasenovac i Aušvic. Najveći transporti iz Loborgrada su bili tokom avgusta 1942.g, a logor je prestao sa radom oktobra 1942. Ne postoje tačni podaci o ukupnom broju zatočenica u Loborgradu (procene oko 3800), ne postoje podaci o broju umrlih u logoru (procene oko 200 žena, devojaka i dece) niti podaci o broju deportovanih u druge logore.

Prvi logor je osnovan 15.04. 1941.g (''Danica'' kod Koprivnice) a poznati su Kerestinec, Jastrebarsko, Lepoglava, Kruščica kod Travnika, Sisak, Gospić-Jadovno-Pag, sistem logora Jasenovac

Srpski istoričari do sada nisu pisali o Loborgradu. Sa hrvatske strane, prvi radovi o ovom logoru su nastali 1975.g, do sada je objavljeno nekoliko radova kao i jedan diplomski rad (Narcisa Lengel-Krizman[6], Jana Janeš[7]). Loborgrad se pominje i u 2 knjige (Nataša Mataušić[8], Mirko Peršen[9]). Čak su i nemački istoričari pisali o Loborgradu. Međutim ovi autori su koristili samo arhive u Hrvatskoj, jer nisu bila dostupna svedočenja oslobođenih devojaka i žena srpskog porekla koje su boravile u tom logoru.

Značajna je veza Diane Budisavljević i logora Loborgrad. To je prvi logor u kojem počinje humanitarni rad ove žene i njenih saradnika. Poslednjih dana oktobra 1941.g Diana saznaje za Loborgrad, pa preko Židovske opštine u Zagrebu počinje slati pomoć Srpkinjama i njihovoj deci. U njenom dnevniku Loborgrad se pominje 51 put[10], ona prvi put odlazi tamo 25.11.1941.g, a 28.03.1942.g uspeva da preuzme grupu dece koja bivaju smeštena u Zavodu za gluhonijeme u Zagrebu. U pitanju je ukupno 11 mališana (u dnevniku se pominje 5 dečaka i 7 devojčica). Ova deca su preuzeta upravo iz grupe od preko 130 žena i dece koje su krajem marta 1942.g transportovane u Srbiju, o čemu govore svedočanstva predstavljena u ovoj knjizi. Deca preuzimana iz logora u okviru akcije Diane Budisavljević, njenih saradnika, Crvenog križa NDH i Ministarstva udružbe NDH su potom udomljavana u hrvatske porodice[11].

Kao što je u knjizi ''Memorandumi Svetog Arhijerejskog Sinoda SPC 1941-1942.godine vojno-upravnim komandantima Srbije'', iz mraka istorije na svetlo izneo rad članova Komisije o stradanju SPC i srpskog naroda, ovom knjigom Đurić na svetlo iznosi još jednog zanimljivog i zaslužnog čoveka. U pitanju je Bogdan Rašković, predratni službenik Ministarstva saobraćaja. Ovaj čovek je za vreme Komesara Milana Aćimovića u leto 1941.g odlazio na teritoriju NDH, pa je te aktivnosti nastavio u dogovoru sa vladom Milana Nedića (najmanje 12 puta je putovao u NDH). Nakon obavljanja svojih zaduženja, on je o tome izveštavao Aćimovića, Nedića, Tomu Maksimovića ali i mitropolita Josifa (Cvijovića) zamenika interniranog patrijarha Gavrila (Dožića). Diana Budisavljević ga u Dnevniku pominje nekoliko puta, a prvi put 07.01.1942.g. Nadbiskup beogradski ga preporučuje nadbiskupu zagrebačkom Stepincu koji se sa njim sreo 29.12.1941.g u vezi pomoći Srbima u NDH i o tome ostavio pisanu belešku u dnevniku.

Za sada nema dokaza da je Rašković posetio Loborgrad, ali je očigledno da je o ovome logoru obaveštavao Maksimovića i Nedića i da je njegova aktivnost dovela do izbavljanja iz Loborgrada grupe od oko 138  zatočenica različite starosti i dece i njihovog transporta za Beograd. Ove žene i devojke, koje su u Loborgradu (ili pomoćnom logoru Gornja Rijeka) provele izvesno vreme, 29.03.1942. kreću iz Loborgrada, preko Zagreba i u Beograd stižu 31.03. Komesarijatu za izbeglice i  preseljenike su davale svoje iskaze koje je tehnička služba Komesarijata zabeležila kucanjem na pisaćoj mašini. Upravo ta svedočanstva nastala od 16-20.04.1942.g su novi istorijski izvori koje ova knjiga stavlja pred lice istoričara i javnosti. Oslobađanje i dovođenje u Beograd su organizovali predstavnici nemačkih okupacionih vlasti u Srbiji i vlade Milana Nedića. Potom su članovi Komesarijata za izbeglice i pomenute Sinodske komisije SPC sačinili poseban zbornik kao i duži tekst sa važnim činjenicama iz iskaza zatočenica pod naslovom ''Ženski koncentracioni logori u NDH Lobor Grad i Gornja Rijeka''. Autor knjige je od tri dostupna primerka ovoga zbornika svedočenja (Vojni arhiv, Arhiv SPC, Arhiv Srbije) koristio primerak iz Vojnog arhiva jer je sadržavao najveći broj svedočenja.

Sama svedočenja su otrežnjujuća, bolno potresna, iskrena i prepuna događaja i imena učesnika. Svedočenja su dale žene i devojke iz Ljubinja, Stoca, Gospića, Sarajeva, Modriče, Trebinja, Divosela, Otočca, Mostara, Zagreba, Bihaća, Bijeljine, Zvornika, Belovara, Nove Gradiške i Doboja. U svim tim mestima, praktično svugde u NDH gde živi srpsko stanovništvo, tokom proleća i leta 1941.g dešavaju se potpuno isti događaji. Od Trebinja do Belovara, od Otočca do Bijeljine svedoci smo istovetnih događaja. Gledamo dolazak pripadnika ustaške organizacije iz Zagreba ili nekog većeg grada, organizovanje lokalnog katoličkog i muslimanskog življa u ustaške rojeve, tabore i logore, njihovo naoružavanje i obučavanje. Gledamo pretrese, pozivanja da se dođe u oružničku postaju (policijsku stanicu), plakate za predaju oružja. Gledamo zatvaranja svih srpskih radnji, oduzimanje radnji, robe i ključeva od vlasnika i imenovanje komesara koji upravljaju radnjama, a to su za vlast lojalni Hrvati i muslimani. Ispred nas se odvija tehnologija državnog zločina NDH nad srpskim stanovništvom. Vidimo prebijanja viđenih građana, na javnim mestima sa ciljem zaplašivanja ostalih i slanja jasne poruke Srbima šta ih očekuje. Vidimo podmetanje dokaza (municija, oružje) koji služe da osoba bude uhapšena i uvedena u pravni i kazneni poredak NDH.

Sama svedočenja su otrežnjujuća, bolno potresna, iskrena i prepuna događaja i imena učesnika. Svedočenja su dale žene i devojke iz Ljubinja, Stoca, Gospića, Sarajeva, Modriče, Trebinja, Divosela, Otočca, Mostara, Zagreba, Bihaća, Bijeljine, Zvornika, Belovara, Nove Gradiške i Doboja. U svim tim mestima, praktično svugde u NDH gde živi srpsko stanovništvo, tokom proleća i leta 1941.g dešavaju se potpuno isti događaji

Vidimo hapšenja muškaraca i žena zbog nalaska knjiga ili propagande sokolskog ili četničkog pokreta, što je u NDH krivično kažnjavano. Vidimo inscenirane događaje (navodni napadi četnika na grad, pucnjava po gradu) kao izgovor za masovne pretrese, hapšenja ili ubijanja Srba na kućnom pragu pred članovima porodica. Vidimo denunciranja, anonimne prijave, klevetanja, potkazivanja, lažna svedočenja kao povod za privođenja i hapšenja Srba. Vidimo masovna hapšenja viđenih Srba 13.06.1941.g na praznik sv.Ante Padovanskog, što je u NDH obeležavano kao imendan otaca nacije Starčevića i Pavelića. Vidimo masovna hapšenja Srba kao i pripadnika komunističkog pokreta 22.06.1941.g, kada je počeo napad Trećeg Rajha na Sovjetski savez. Vidimo svedočanstva ljudi koji su uspeli da pobegnu sa masovnih likvidacija na mestima izvršenja smrtne kazne (jame, pećine, šume, logori). Vidimo razdvajanje muškaraca od žena u gradskim zatvorima, noćne transporte kamiona sa muškarcima koji se odvode i o kojima se ništa više ne zna.

Žene i devojke su u Loborgrad stizale na različitije načine. Na tome putu prolaze kroz sabirna mesta u svojim gradovima (oružničke postaje, lokalni zatvori, kasarne, železničke stanice) nakon čega počinju mukotrpna i naporna putovanja vozovima, vagonima trećeg razreda ili teretnim vagonima, danima bez vode, hrane i osnovnih higijenskih uslova. One opisuju sve logore kroz koje su prolazile ili se u njima zadržavale: Jablanica (kasarna), Gospić (kazniona okružnog suda ili logor ''Ovčarska stanica''), Oštarije kod Karlobaga na putu za Pag, Jastrebarsko, Kruščica kod Travnika, Caprag kod Siska, logor Kožara u Jasenovcu. Vidimo kompozicije vozova čiji su vagoni puni zatočenih muškaraca, žena i dece, koji putuju prugama po NDH, iz jednog sabirališta odlaze na drugo, nakon par dana se vraćaju u prvo, da bi iz njega išli u treće a završili u četvrtom. Jedna grupa zatočenika, sačekuje drugu grupu iz nekog grada, onda svi zajedno putuju na treće mesto, tamo zatiču neke već uhapšene Srbe i Jevreje, potom svi zajedno putuju na četvrto mesto gde ih neko popisuje, razdvaja na jednu stranu žene i decu i na drugu stranu muškarce. Žene i deca se potom transportuju na peto mesto gde borave mesecima. Muškarce niko nikada više nije video niti se tačno zna šta se sa njima dogodilo. Najveći broj žena čija svedočenja čitamo su na ovakav način razdvojene od svojih muževa, očeva, braće, čak i sinova, i nikada ih više nisu videle. Žene saopštavaju da ih oružnici ili gradska redarstva predaju općinama ili kotarskim (sreskim) vlastima, ovi kaznionama okružnih zatvora, potom ustaškoj vojnici koja rukovodi logorima. Svedoci imenuju organizatore i učesnike pogroma nad Srbima u svojim mestima, imenom, prezimenom ili nadimkom, kao i događaje u kojima su učestvovali. Takođe vrlo iskreno, one imenuju ljude katoličke i muslimanske veroispovesti koji su štitili Srbe, čuvali ih od progona, pljačke i hapšenja, čak i ako su lično imali problema zbog toga.

Prisustvujemo državnom zločinu NDH koji je dugo planiran, veoma dobro organizovan, sprovođen od strane institucija i službenih lica te države i široko prihvaćen od strane lojalnog stanovništva (hrvatski i muslimanski živalj)

Prisustvujemo organizovanim, sistematičnim i upornim pokušajima da se srpsko stanovništvo protera i iseli uz oduzimanje nepokretne i pokretne imovine, da se fizički uništi ili da se asimiluje prelaskom na katoličku veru. Prisustvujemo državnom zločinu NDH koji je dugo planiran, veoma dobro organizovan, sprovođen od strane institucija i službenih lica te države i široko prihvaćen od strane lojalnog stanovništva (hrvatski i muslimanski živalj). Vrhunac svedočenja žena i devojaka iz Loborgrada su detalji u vezi iseljavanja srpskog stanovništva iz gradova NDH u organizaciji Državnog ravnateljstva za ponovu (osnovano 20.06.1941. Zakonskom odredbom poglavnika^[12] sa zadatkom da organizuje masovna iseljavanja Srba i vodi brigu o imovini koja ostaje u državnom vlasništvu NDH). Ovde vidimo kako je izgledalo iseljavanje svih Srba iz Bihaća (24.06.1941), Ljubinja (02.08.1941) i Mostara (08.08.1941), pri čemu je iseljavanje iz Bihaća jedinstveno u NDH po dva osnova. Prvom jer je izvedeno pre drugih, čak i pre nastanka pismenih uputstava za ovaj postupak koja su doneta tek početkom jula 1941.g nakon sastanka Ravnateljstva sa županima velikih župa[13]. Drugom zbog broja iseljenih građana. Toga dana iz Bihaća je iseljeno/proterano oko 1200 osoba, od kog broja je bilo oko 140 Jevreja, ostalo su bili Srbi. Porodice su imale obavezu da u određeno vreme dođu na mesto sakupljanja. Ključeve od stanova i kuća su predavale policiji, imali su 30 minuta za pakovanje, dozvoljeno je bilo poneti 500 dinara po članu porodice, do 50 kg stvari i hrane za najviše 3 dana. Strogo je zabranjena prodaja stvari iz kuće. Sva druga pokretna imovina (nakit, ostatak novca, štedne knjižice) je oduzeta i popisana. Mogućnost pojave otpora je sprečavana pričom da će Srbi biti internirani u Srbiju, a da će u njihove kuće doći raseljeni Hrvati. Nažalost, svedočenja govore da je najveći broj punoletnih muškaraca iz ovih grupa stradao od strane ustaških rojeva ili je predat u logore Gospić ili Jasenovac. Ženama su prilikom njihovog puta polako oduzimani novac i stvari, pa su u Beograd stigle bez ijednog predmeta koje su ponele od kuće.

Knjiga o Loborgradu, kao i prethodne 3 nastale na osnovu svedočenja prognanih i izbeglih Srba iz NDH, baca potpuno drugačije svetlo na početak i tok Drugog svetskog rata na prostoru Jugoslavije. Možemo se zapitati zbog kojih razloga je jugoslovenska istoriografija zapostavljala i prećutkivala ova svedočenja i o njima nikada nije dala svoje mišljenje. Sigurno je da ona nisu bila u skladu sa ideologijom bratstva jedinstva i jugoslovenstva

Knjiga o Loborgradu, kao i prethodne 3 nastale na osnovu svedočenja prognanih i izbeglih Srba iz NDH, baca potpuno drugačije svetlo na početak i tok Drugog svetskog rata na prostoru Jugoslavije. Možemo se zapitati zbog kojih razloga je jugoslovenska istoriografija zapostavljala i prećutkivala ova svedočenja i o njima nikada nije dala svoje mišljenje. Sigurno je da ona nisu bila u skladu sa ideologijom bratstva jedinstva i jugoslovenstva. Sa druge strane nemačke okupatore prikazuju na način da oni nisu apsolutno zli, već su na žalost postojali ljudi koji su bili mnogo veći zločinci od njih. Takođe režim Milana Nedića se prikazuje na drugačiji način od uvreženog stava o izdajništvu i kolaboraciji.     

Ova knjiga donosi odgovore na mnoga pitanja o stradanju prekodrinskih Srba u NDH. Knjiga objašnjava događaje, imenuje žrtve i imenuje izvršioce svih poznatih vrsta zločina nad pravoslavnim Srbima.

Sa druge strane ona postavlja velika pitanja. Da su ova svedočanstva, nastala pre 80 godina, istražena od istorijske nauke da li bi bili poznati stvarni ratni gubici u Drugom svetskom ratu na prostoru Jugoslavije, da li bi metodom poimeničnog popisivanja žrtava rata imali konačni spisak žrtava, da li bi istorijska istina o događajima bila utvrđena? 

Odgovori na ova pitanja se sami nameću i potvrdni su.

Takođe knjiga postavlja i druga velika pitanja. Da su ova svedočanstva istražena od istorijske nauke da li bi danas bilo pokušaja procena i aproksimacija broja žrtava Drugog svetskog rata, da li bi bilo pokušaja naučnih analiza i metodološke obrade tako dobijenih brojeva i podataka, da li bi bilo polemisanja i dnevno-političkih rasprava o broju žrtava, da li bi bilo mistifikacija, revizije istorije, pretvaranja zločinaca u žrtve, a žrtava u one koji su počinili genocid.

Odgovori na ova pitanja se sami nameću i odrečni su.