Ukrajina i Srbija - između nepoznavanja i bliskosti

Sergej Bubka, Ruslana, Ani Lorak, Andrej Ševčenko, braća Kličko, Juščenko, Timošenko, Janukovič, „Dinamo“ Kijev, „Šahtjor“, gasna kriza... prva su asocijacija na Ukrajinu. Ukrajina je jedna od najlepših zemalja Evrope. Po tradiciji, prelepim narodnim pesmama i igrama, nacionalnoj kuhinji, lepim devojkama, jeziku, i po mnogo čemu slična Srbiji. Mi, Srbi, kao narod uvek smo se ponosili našom bogatom istorijom. Koliko zaista poznajemo svoju istoriju i poreklo?

Mnogi bi se začudili snažnim vezama koje nas vezuju za Ukrajinu. Saradnja koju danas ostvarujemo s Ukrajinom nije na dovoljno visokom nivou, ali nas prošlost obavezuje da je unapredimo.

Bojkija - prapostojbina srpskog naroda

Po jednoj od teorija o poreklu slovenskih naroda, smatra se da je prapostojbina Srba bio predeo iza Karpata u Bojkiji, koji se nalazi na zapadu Ukrajine i prostire se između tokova Visle i Dnjepra, crnomorskog i baltičkog sliva. Najvećim delom Bojkija se nalazi u Ukrajini, a samo mali deo na tromeđi sa Slovačkom i Poljskom.

Po jednoj od teorija o poreklu slovenskih naroda, smatra se da je prapostojbina Srba bio predeo iza Karpata u Bojkiji, koji se nalazi na zapadu Ukrajine i prostire se između tokova Visle i Dnjepra, crnomorskog i baltičkog sliva. Najvećim delom Bojkija se nalazi u Ukrajini, a samo mali deo na tromeđi sa Slovačkom i Poljskom.

Konstantin Porfirogenit je u svom delu "O upravljanju carstvom", polovinom 10. veka, pominjao Bojkiju kao „staru postojbinu“ Slovena. U tom delu navodi se da su se Srbi, čak i posle dva i po veka življenja u novoj domovini sećali i „pominjali staru domovinu, tamo na severu, gde se takođe lepo živelo, čak mnogo lepše nego u to vreme na Balkanu".

Zahvaćeni seobama drugih naroda, prema ukrajinskim istoričarima, na Balkan se iselio deo srpskog stanovništva, iz Bojkije, dok je veći broj ostao da živi na Karpatima. U ranom srednjem veku Bojkija se zvala i Bela Srbija, pa su se stanovnici nazivali „Belim Srbima“. „Beli Srbi“ su se postepeno stapali s Rusinima i postali deo ukrajinskog istočnog slovenstva.

Da li slučajno ili namerno tek Despot Stefan Lazarević je, kao ugarski vazal, dobio brojna imanja širom Ugarske, pa i u Bojkiji, sa središtem u Mukačevu posle Angorske bitke 1402. godine. 

Novaja Serbija - Novi početak

Kontakt današnjeg srpskog i ukrajinskog naroda ponovo se uspostavlja nakon velikih seoba Srba. Od početka do sredine 18. veka, Srbi nastanjeni u Vojnoj krajini, počeli su da gube poverenje u Austrougarsku monarhiju. Zbog stalnih progona, „odnarođavanja“, verskog pitanja i težnje katoličke crkve da ih pokatoliči i pounijati, oni su u bratskoj pravoslavnoj Rusiji videli svoje novo utočište. Srbi počinju polako da se naseljavaju na prostorima današnje Ukrajine, najviše sa prostora Dalmacije, Bosne i Vojvodine. Jovan Horvat obratio se zvaničnom molbom ruskom ambasadoru u Beču, 1751. godine, da se njemu i drugim Srbima dozvoli preseljenje u Rusiju i prijem u službu na ruskom dvoru. Na pozitivan odgovor Jelisavete Petrovne nije se dugo čekalo. Pojedinačne seobe počele su već 1751. godine, a naredne, 1752. godine postale su masovnije. Srbima su ustupljene teritorije severozapadnog dela Zaporožja, na prostoru Kodacke i Bugogardovske palanke zaporoške vojske. Novaja Serbija je imala autonomiju i osnovana je sa ciljem zaštite od najezde Tatara. U sastav Novorusijske gubernije Novaja Serbija je ušla 13. aprila 1764. godine. Srpski iseljenici su nova naselja nazvali po mestima iz starog zavičaja: Kanjiža, Vukovar, Pančevo, Bečej, Subotica i drugi. O ovom periodu pisao je Miloš Crnjanski u drugoj knjizi romana Seobe.

Slavjanoserbski period

U masovnom iseljavanju Srba, Marija Terezija, jedini ženski vladar iz dinastije Habzburga, uvidela je opasnost za slabljenje vojne granice pa je preduzela izvesne mere kako bi ga sprečila. Srbima je, između ostalog, bilo izričito zabranjeno da primaju ili traže bilo kakvu službu stranih sila. Nezadovoljstvo je kulminiralo do te mere da su Srbi bili spremni da pre pređu u Tursku, nego da ostanu pod austrougarskom vlašću.

Odlukom carice Jelisavete Petrovne, od 17. maja 1753. godine, srpski graničari naseljeni su u današnjoj Luganskoj oblasti nazvanoj Slavjanoserbija. Središte oblasti bili su Slavjanoserbsk i glavni štab u Luganskoj tvrđavi, gde su se, za razliku od Nove Serbije, naseljavali i drugi narodi poput Bugara, Grka, Vlaha i Cincara.

Novaja Serbija i Slavjanoserbija opstale su do 1762. godine, kada su ukazom ruske imperije, zbog širenja Rusije prema Azovskom i Crnom moru, uključene u sastav novih gubernija. Narod odvojen od svoje matice asimilovao se sa narodom današnje Ukrajine.

Srbi u Ukrajini

Srpsko prisustvo u modernoj istoriji Ukrajine nije nimalo zanemarljivo. U 18. veku Ukrajina je imala posebno mesto u razvijanju spoljnopolitičkih i kulturnih veza Ruske imperije sa južnoslovenskim narodima koje je Rusija videla kao saveznike u borbi protiv Osmanskog carstva. Duhovna i materijalna podrška Srpskoj pravoslavnoj crkvi doprinosila je jačanju slovenskog zajedništva i upoznavala je Srbe sa ruskom i ukrajinskom religioznom literaturom. Kijevska duhovna akademija stipendirala je, u periodu od 1727. do 1767. godine, 28 studenata iz Srbije. Osim Akademije veliku ulogu u građenju veza Srba sa Ukrajinom imali su Harkovski, Černigovski i Perejaslavski kolegijum. Među osnivačima i prvim nastavnicima Harkovskog univerziteta početkom 19. veka bilo je mnogo Srba. Čak je i vožd Karađorđe Petrović, posle propasti Prvog srpskog ustanka, utočište našao u Hotinu.

Odesu su Srbi počeli naseljavati u 19. veku. Mnogi viđeniji Srbi aktivno su učestvovali u razvoju grada. Međutim, Odesa je imala veliki značaj u Prvom svetskom ratu. Srbi i drugi Sloveni, mobilisani od strane Habzburške monarhije, odbili su da se bore protiv Rusije pa su se predavali ruskoj vojsci. Najveći broj zarobljenika se nalazio u Odeskoj, Harkovskoj i Jekaterinskoj guberniji. Centar okupljanja srpskih dobrovoljaca bila je Odesa, odakle su dobrovoljci, po dogovoru sa srpskom vladom, otpremani Dunavom u Srbiju. Maja 1916. godine predsednik vlade Kraljevine Srbije, Nikola Pašić, obišao je srpske dobrovoljce u Odesi.

U Drugom svetskom ratu, kada je Hortijeva Mađarska okupirala Bačku i Baranju, Srbi su digli ustanak. Ustanak je ugušen u krvi, a zarobljenici su, ili odvođeni na prinudni rad, ili su prisilno mobilisani. Budući da su se Hortijeve trupe priključile nemačkim na Istočnom frontu, zarobljeni Srbi našli su se u Ukrajini. Tamo su se pridruživali ukrajinskim partizanskim odredima i brigadama („Boženko“, „Staljin“, „Nikolaj Ščors“ i dr).

Zaporoški Kozaci u Srbiji

Posle podrške ustanka pod vođstvom Pugačova (1773-1775) i posle više pljačkaških pohoda na zemlje srpskih doseljenika, carica Jekatarina II donela je, 5. avgusta 1775. godine, odluku o ukidanju Zaporoške seče (seča (ukr. sič) - utvrđenje unutar koga se nalaze crkva i domaćinstva). Zaporošci su bili primorani da se povinuju carskoj odluci, krenuli su u potragu za novim zajedničkim staništem, čuvajući običaje i tradiciju. Nakon dugog lutanja, kozaci su se obratili austrougarskom dvoru 1785. godine molbom da se nasele duž Tise, u Temišvarskom Banatu i u Bačkoj. Njihova molba je bila uslišena. Nije im bilo dozvoljeno obrazovanje nikakvog oblika autonomije (neka vrsta nove „Seče“), niti komandovanje sopstvenim jedinicama. Zbog sličnog jezika, kozacima su slali srpske oficire sa zadatkom da obave neophodne preglede i sprovedu odgovarajuću organizaciju.

Poznati po nedisciplini, kozaci su počeli stvarati iste probleme austrougarskoj komandi kao i Rusima. Kozaci su se brzo navikli na rakiju koju su pili u velikim količinama, tako da je vlast zbog pijanstava bila primorana da zabrani trgovinu alkoholnim pićima. Do novog sukoba između Austrougarske i Turske došlo je 1778. godine (1778-1792), a kozaci, nenaviknuti na disciplinu, nezadovoljni povlasticama koje su dobijali, počeli su da dezertiraju i da se ponovo priklanjaju ruskim, pa čak i turskim trupama. 

Ukrajinci u Srbiji

Pojedinačna doseljavanja monaha i učenih ljudi iz Ukrajine u Srbiju počela su još u 15. veku. Neki od doseljenika su docnije postali i profesori Bogoslovije u Sremskim Karlovcima. Organizovana doseljavanja počela su 1751. godine potpisivanjem Ugovora o doseljavanju 200 porodica iz Zakarpatja. Prvo su naseljeni Ruski Krstur (opština Kula), a kasnije i druga mesta. Doseljenici su sebe nazivali Rusinima (rusinski - Rusnaci). Prema ukrajinskom tumačenju, Rusići je naziv za Ukrajince, u vreme Kijevske Rusi, a narodi na zapadu su ih zvali Rusinima. Manji deo Rusina u Srbiji prihvata tumačenje Ukrajine da su subetnos ukrajinske nacije, dok većina Rusina sebe smatra posebnom etničkom grupom. U Republici Srbiji Rusini imaju status nacionalne manjine.

Novi talas doseljavanja na prostore bivše Jugoslavije iz Ukrajine počinje 1890. godine, i to iz zapadnih oblasti Ukrajine - Galicije i u manjem broju iz Zakarpatja i severne Bukovine - teritorija koje su bile u sastavu Austro-Ugarske, i preseljavaju se u Bosnu. Ne postoje tačni istorijski podaci, ali smatra se da je između 15.000 – 20.000 Ukrajinaca doseljeno u Bosnu, a jedan mali deo u Hrvatsku tokom perioda 1890-1914 god.

Posle Oktobarske revolucije počinju masovna doseljavanja belih emigranata u Kraljevinu SHS i to, uglavnom, u Vojvodinu. Sa prostora južne Rusije i Ukrajine stiglo je oko 70 hiljada izbeglica, pretpostavlja se da je među njima bilo 30 hiljada Ukrajinaca (sa poreklom ili mestom rođenja).

Posle Drugog svetskog rata počela je kolonizacija Vojvodine, tako da se u Vojvodini obrazovala ukrajinska nacionalna manjina. Današnji Ukrajinci koji žive u Vojvodini nisu direktno došli iz Ukrajine na ove prostore, nego iz Bosne (uglavnom iz Prnjavora). Na popisu stanovništva iz 2002. godine u Srbiji je registrovano 5354 Ukrajinaca, od čega najveći broj živi u Vojvodini, i to 4635.

Stereotipi o Ukrajini

Verovatno najveći i najpopularniji stereotipi vezani za Ukrajinu su poistovećivanje Ukrajinaca i Rusa, podeljenost zemlje na proruski „istok“ i prozapadni „zapad“, kao i poistovećivanja njihovih jezika.

Verovatno najveći i najpopularniji stereotipi vezani za Ukrajinu su poistovećivanje Ukrajinaca i Rusa, podeljenost zemlje na proruski „istok“ i prozapadni „zapad“, kao i poistovećivanja njihovih jezika.

Imajući u vidu činjenicu da je istočna Ukrajina bila sastavni deo Ruske imperije, a kasnije Sovjetskog Saveza, normalno je što su u svesti naroda njena tradicija i kultura tesno povezane sa severnim susedom. Posmatrač sa strane stiče utisak da je ukrajinski narod samo deo velikog ruskog naroda koji svoje različitosti ispoljava etničkom pripadnošću.

Dvadesetogodišnje postojanje nezavisne države upućuje na zaključak da je Ukrajina samostalna država sa svim razlikama, kako kulturološkim, tako i socijalnim koje su u proteklom periodu isplivale na površinu. „Istok“, tradicionalno više naseljen stanovnicima ruske narodnosti podržava politiku dobrih odnosa sa Ruskom Federacijom, negativno gleda na članstvo u NATO-u i zalaže se za uvođenje ruskog jezika kao drugog zvaničnog jezika. Zapadni deo zemlje, podržava članstvo države u NATO-u, zalaže se za maksimalno udaljavanje od Rusije i zbližavanje sa Evropskom Unijom i SAD.

Mnogi smatraju da su ruski i ukrajinski jezik isti. Neki smatraju da je ukrajinski jezik samo dijalekat kojim su govorili kmetovi u Malorusiji. Neki ukrajinski uopšte ni ne smatraju književnim jezikom, a neki jedinu razliku uočavaju u karakterističnom „dubokom“ (faringalnom) glasu „h“ koji Ukrajinci koriste u svom govoru umesto glasa „g“. Od svih opcija, opcija sa glasom „h“ je jedino istinita. Kada govore na ruskom jeziku, većina Ukrajinaca umesto glasa „g“ koristi glas „h“. Ruski i ukrajinski jezik su različiti i zajedno sa beloruskim pripadaju istočnoslovenskoj grupi jezika, a kao i svi slovenski jezici, pripadaju istoj, indoevropskoj grupi jezika.

Savremeni odnosi

Danas možemo reći da su odnosi dveju država dobri, ali i da ima mnogo mesta za njihovo unapređenje s obzirom na geografsku i kulturološku bliskost.

Danas možemo reći da su odnosi dveju država dobri, ali i da ima mnogo mesta za njihovo unapređenje s obzirom na geografsku i kulturološku bliskost.

Srbija i Ukrajina imaju zajedničke probleme poput korupcije, slabe valute, tranzicije, do praktično preslikane političke situacije, između Rusije i zapada... Obema zemljama prethodila je revolucionarna smena vlasti.

Zbog svetske ekonomske krize koja nije mimoišla ni naše dve zemlje, a koja se neminovno odrazila i na međusobni trgovinski promet robe, zapažen je značajan pad u trgovinskoj razmeni. Srbija je tokom prošle, 2009. godine, uvezla robu iz Ukrajine u vrednosti od 270,6 miliona dolara, dok je izvoz iznosio 179,6 miliona dolara. U periodu od januara do jula 2010. godine situacija je bila značajno bolja, ukupna trgovinska razmena iznosila je 141,32 miliona dolara, što čini povećanje za 79,2% u odnosu na isti period prethodne godine. Od navedene sume Srbija je uvezla robu u vrednosti od 100,06 miliona dolara, a, izvezla u vrednosti do 41,26 miliona dolara. Strukturu razmene čine razne sirovine, nafta i naftni derivati, razne rude, gvožđe, čelik, itd. Stiče se utisak da postoji dosta prostora i za robnu razmenu gotovih proizvoda i da bi moglo da se razmišlja o potpisivanju ugovora o slobodnoj trgovini.

Obostrano ukidanje viza unapredilo bi saradnju između Srbije i Ukrajine, kako turističku, tako i mobilnost poslovnih ljudi i studenata. Odličan primer dobre inicijative je osnivanje Ukrajinskog odeljenja Privredne komore Srbije aprila 2007. godine. U Ukrajini se srpski jezik studira u Lavovu i u Kijevu, dok se ukrajinski studira na Filološkom fakultetu Univerziteta u Beogradu. Možda je kao kuriozitet vredno napomenuti da se jedna od centralnih  ulica u Lavovu zove Srpska.

Politički odnosi stoje na zdravim nogama. Ukrajina do sada nije, i po rečima predsednika Ukrajine Viktora Janukoviča, „nikad neće priznati jednostrano proglašenu nezavisnost Kosova“. Međutim, do sada, nije došlo do zvaničnih poseta predsednika država. Ove godine Ukrajinu je posetila Slavica Đukić- Dejanović, predsednica Skupštine Republike Srbije.

Pred zvaničnicima obeju država je posao na dodatnom poboljšanju odnosa, kako trgovinsko-ekonomskih, naučno-tehničkih, tako i prosvetno-kulturnih.

I, naravno, tu su nada i želja da će se naša reprezentacija naći na završnom turniru Evropskog prvenstva 2012. godine koje se organizuje u Poljskoj i Ukrajini.