Od buđenja naroda do razočaranja — Arapsko proleće u očima zapadnih istoričara

Od kada je krajem 2010. u arapskom svetu počeo turbulentni politički period označen docnije kao Arapsko proleće pojavila su se u krugovima intelektualaca i različita tumačenja ovog složenog socijalnog, unutrašnjeg i spoljnopolitičkog procesa. Dati celovit sud o ovako složenom spletu događaja u momentu kada su neki sukobi koje je on otvorio još u toku (građanski rat u Siriji) ili kada u pojedinim zemljama još vlada nestabilna politička i socijalna situacija (Libija, Egipat, Bahrein) nije moguće, ali nesumnjivo je da je reč o verovatno najburnijim političkim promenama u arapskom svetu u poslednjih nekoliko decenija. U zapadnim medijima od početka dešavanja u Tunisu u decembru 2010. godine, veliki broj komentatora različitih usmerenja i intelektualnih opredeljenja dalo je svoje tumačenje ili celokupnog procesa ili nekih njegovih sastavnih delova. U ovom članku reč će biti o mišljenjima koja su o Arapskom proleću izneli neki od najeminentnijih zapadnih istoričara (pod čime se podrazumevaju autori iz Zapadne Evrope i anglo-saksonskog govornog područja u Severnoj Americi), zapravo o njihovoj percepciji ovih dešavanja uz pokušaj osvrta na intelektualne, političke i kulturne determinante koje su ovakvu percepciju uslovile.

Razume se da ovakav talas dešavanja nije mogao da prođe bez komentara nedavno preminulog britanskog marksističkog istoričara Erika Hobsbauma (1917—2012). Kako novinar BBC-ija Endru Vajthed navodi Hobsbaum je čovek čiji su život i profesionalna delatnost protekli pod senkom revolucije – rođen samo mesec dana pre Oktobarske revolucije u Rusiji Hobsbaum se čitav život deklarisao kao komunista, bio je istoričar revolucija u Evropi 19. veka i oštro se zalagao za revolucionarne promene. Interesantno je da je Hobsbaum svojim korenima vezan i za Bliski istok – rođen je u jevrejskoj porodici u Aleksandriji (Egipat) odakle su se njegovi roditelji brzo preselili u Beč, odatle u Berlin a po uspostavljanju nacističke vlasti u Nemačkoj odlazi u London. Tu je stekao doktorat i decenijama predavao modernu istoriju na Birkbek koledžu u Londonu. Dugo je prisutan i u jugoslovenskoj i srpskoj istoriografiji prevodima dela gde kroz široku naraciju i bogatu erudiciju prikazuje evropsku istoriju 19. veka, globalnu istoriju u 20. veku, problem nacionalizma, političkih mitova i mnoga druga kontroverzna pitanja.

Hobsbaum je komentarisao kako ga Arapsko proleće, barem prvih dana, podseća na Revolucije 1848, talas dešavanja u istoriografiji poznat i kao buđenje naroda.[1] Hobsbaum je istakao ovu paralelu jer su i dešavanja iz 1848. bila indukovana društvenim protivrečnostima i jer se i tu talas revolucije širio iz jedne na čitav niz drugih država. Doduše, Hobsbaum je predvideo da će, što pokazuju i najnoviji događaji, Arapsko proleće imati sasvim ograničene političke domete, što je još jedna moguća paralela sa Revolucijama iz 1848. godine. Prema njegovim rečima, ako se izuzme Tunis, ni u jednoj drugoj državi u kojoj su izvršene promene nema naznaka da će biti uspostavljen liberalni, predstavnički politički režim, poput onih na Zapadu. S druge strane kao specifičnosti ovih pokreta ističe široko nezadovoljstvo srednje klase i posebno studenata kao baze odakle se crpe pristalice kao i upotrebu modernih tehnologija uz pomoć kojih je lakše organizovati proteste.[2] Hobsbaum je takođe pretpostavio da Arapsko proleće neće uspeti da se proširi izvan područja gde je buknulo. Takođe, predvideo je da će koncesije učinjene islamistima širom arapskog sveta dovesti do marginalizacije drugih političkih pokreta – što se najočitije vidi iz nedavnih dešavanja u Egiptu. Ono što izrasta kao masovna ideologija nije ideologija onih koji su započeli proteste – zaključio je Hobsbaum[3]. I pored toga što je neposredne posledice Arapskog proleća procenjivao pre kao nepovoljne nego kao povoljne, Hobsbaum kao čovek sklon revolucionarnim promenama osećao je naklonost prema ovom pokretu i njegovim nosiocima. Može se reći, kako je to zapazio istoričar hladnog rata DŽon Gedis[4] u vezi sa odnosom sovjetskih boljševika prema Kubanskoj revoluciji[5] da je gotovo simptomatičan sentimentalni odnos starih revolucionara prema novim revolucionarnim pokretima – ova tendencija nije zaobišla ni Hobsbaumova razmišljanja o Arapskom proleću.

Značajno drugačije pozicije od preovlađujućih optimističkih predviđanja zauzeo je američki istoričar i politički analitičar Volter Laker (rođen 1945). Laker je srpskoj čitalačkoj publici poznat uglavnom po knjizi Istorija Evrope: 1945—1992. (1999) dok se u svojim brojnim knjigama i manjim radovima bavio različitim temama iz evropske istorije 20. veka, istorijom Bliskog istoka, istorijom Izraela i cionizma, totalitarnim ideologijama u 20. veku, diplomatskom istorijom hladnog rata i istorijom političkog nasilja. Na samom početku krize u Egiptu koja je rezultirala padom Mubarakovog režima Laker je objavio niz članaka u različitim evropskim i američkim glasilima pod zajedničkim naslovom Cassandra in Cairo gde je ukazivao da je egipatska situacija umnogome drugačija od slike izgrađene u medijima. Od velikog broja različitih komentara u medijima Laker se složio samo sa onim koji je situaciju procenio kao momentalno slavlje i uvod u nesigurnu budućnost. Prema njegovim rečima, iako nije privlačno biti pesimističan u trenucima opšteg slavlja, ne treba smetnuti s uma da prevelika očekivanja mogu voditi ka gorkim razočaranjima. Prema Lakeru, ono što se dogodilo u Egiptu ne može se nazvati revolucijom. U pitanju je svrgavanje diktatora, koji se ni u kom slučaju ne može smatrati najgorim na Bliskom istoku – kako Laker duhovito zapaža Al DŽazira nikako ne bi napadala najsurovije bliskoistočne diktature, jer je to neoportuno pa i opasno. Laker ističe da se na Bliskom istoku teško može pronaći vladar koji svoj položaj nije iskoristio za lično bogaćenje ali da su procene o 70 milijardi dolara koje je Mubarak sa svojim saradnicima proneverio potpuno neutemeljene u stvarnosti. On nema simpatije prema Mubaraku – ističe da je on bio odvojen od stvarnosti egipatskog društva, da je bio autokrata bez razumevanja prema težnjama egipatskog naroda – s druge strane ne zanemaruje pozitivna dostignuća njegove vladavine, pre svega u sferi ekonomije gde je Egipat beležio godišnji rast BDP-a i do 5-6%.

Govoriti o ukradenim revolucijama po Lakeru je potpuno pogrešno jer na Bliskom istoku nije ni došlo do revolucija – došlo je do svrgavanja pojedinih autoritarnih režima, sekularne snage su bile previše slabe i pocepane a neke od njih su bile sklone da podrže Muslimansko bratstvo. U svakom slučaju potcenjene su tradicionalne strukture i ideologije ovog podneblja. Laker ističe kako se najveći broj komentatora koncentrisao na dešavanja na trgu Tahrir u Kairu, gde su zaista tokom protesta dominirale sekularne snage ali da su zanemareni brojni drugi krajevi Kaira (a svakako i Egipta) odakle su dolazili sasvim drugačiji impulsi. To se uostalom najbolje pokazalo u periodu postmubarakovske tranzicije kada su sekularne političke snage potpuno marginalizovane. Laker je istakao da su ekonomski trendovi dosta loši i da Egipat može da zapadne u tešku situaciju ako izostanu brza rešenje – prema njegovom mišljenju Muslimansko bratstvo nije kadro da na mnoga teška socijalna i ekonomska pitanja da adekvatne odgovore. Doduše, Egipat je zadržao raniji spoljnopolitički kurs pa se može uočiti da je došlo do relativno brze stabilizacije ekonomskih prilika, tako da je najtragičniji scenario koji je Laker spomenuo kao mogućnost izbegnut.

Američki istoričar DŽejms Gelvin se znatno studioznije bavio Arapskim prolećem od spomenutih autora. On je ovom pitanju posvetio i posebnu knjigu The Arab Uprisings: What Everyone Needs to Know (OUP, 2012) u kojoj je pokušao da prikaže uzroke, tok Arapskog proleća u pojedinim državama kao i da naznači moguće posledice ovih dešavanja. Gelvin koji važi za jednog od istaknutih stručnjaka za društvenu i kulturnu istoriju modernog Bliskog Istoka pokušao je, između ostalog, da ukazivanjem na različite karateristike društvenog razvoja objasni tok Arapskog proleća u pojedinim bliskoističnim državama.[6] Po njegovim rečima, duži period državotvornog razvoja Egipta i Tunisa (pod čime svakako podrazumeva i institucionalni razvoj u periodu kada ove zemlje nisu imale međunarodni subjektivitet) – jedinstven u arapskom svetu – omogućio je da se vojne strukture relativno lako i brzo odvoje od autokratskih vlada. Zbog toga je, dalje zaključuje Gelvin, faza uličnih protesta brzo okončana i protekla je relativno mirno. Za razliku od ovih slučajeva u Libiji i Jemenu, državama koje postoje kao jedinstvene političke celine kraće vreme, došlo je do raspada vladajućih struktura, što je posledično vodilo u krvave i dugotrajne sukobe. Paradoksalan je Gelvinov zaključak da baš u ovim slučajevima, gde je došlo do većih trzavica, postoji veći potencijal za temeljnije promene. Ipak, ovaj zaključak ne treba da čudi jer je tranzicioni period pre svega u Egiptu pokazao kako su se vladajuće strukture Mubarakovog režima dobro prilagodile i zadržale neke značajne poluge moći – tranzicija se tako pretvorila u relativno mirni politički i konstitucionalni period, čiji je epilog doduše i dalje neizvestan. U treću grupu država spadaju Alžir, Sirija i Bahrein gde su vladajuće elite toliko snažno institucionalno povezane da je nemoguće da u samim strukturama vlasti dođe do nekih težih lomova posle kojih bi se otpadnički elementi režima okrenuli protiv onih koji su ostali lojalni svojim vladama. Osnovanost ove analize najbolje pokazuje slučaj Sirije gde posle višemesečnog unutrašnjeg sukoba nije došlo do masovnijih dezertiranja a naročito ne do otkazivanja poslušnosti većih vojnih jedinica. Otpadništvo civilnih i vojnih funkcionera takođe se može posmatrati kao niz pojedinačnih slučajeva a ne kao masovnija pojava. Poslednju grupu država prema Gelvinu čine tzv. zalivske monarhije (izuzev Bahreina), države u kojima su demonstranti uglanom tražili reforme i ustupke od režima a ne njihovu smenu. Gelvin je izuzetno oprezan pri promišljanju eventualnih posledica ovih dešavanja i smatra da je još prerano tumačiti njihove posledice.

Sagledavajući razmišljanja ovih istoričara o Arapskom proleću može se uočiti da, i pored delimičnog entuzijazma koji je iskazivao Hobsbaum, preovladavaju pesimistika očekivanja a u najboljem slučaju vrlo oprezne i umerene procene. Kada su u pitanju Leker i Gelvin reč je o uticajnim autoritetima u vezi sa bliskoistočnim temama, pa se može postaviti pitanje zašto su mediji pokazali toliki entuzijazam, gotovo zanos kada su izveštavali o revolucionarnim promenama a nisu se oslonili na postojeće oprezne i utemeljene nalize?[7] Leker je pokušao da da jedno psihološko objašnjenje ove tendencije – toliko dugo su sa Bliskog istoka pristizale gotovo samo negativne vesti pa su svi sa oduševljenjem dočekali vesti o društvenim pokretima čija su avangarda bili mladi slojevi stanovištva. Doduše, ne sme se smetnuti s uma da su se mediji verovatno značajnim delom povodili za politikom svojih vlada koje su u jednom broju država podržale (ili dalje podržavaju) promene postojećih režima. Kao zajednički nedostatak ovih analiza može se istaći zanemarivanje međunarodnog aspekta ovih dešavanja a posebno potencijalnih regionalnih promena i otvaranje složenog sklopa pitanja o regionalnoj preraspodeli moći. I pored toga kada pišu o socijalnim i političkim osnovama Arapskog proleća u samim državama koje je zahvatilo autori daleko pažljivije i temeljnije tumače pojave, daleko od pojednostavljenih, gotovo romantičarski nijansiranih slika kakve dominiraju u javnom diskursu.